تاریخ تبریز از دوران باستان تا برآمدن مغولان/ تالیف: مجید رضازاد/انتشارات اختر

مروری بر کتاب 

 

نوشتن از تاریخ تبریز نیز به‌قدری دشوار است و شجاعت می‌طلبد که کمتر کسی می‌تواند با معلومات اندک در این حوزه قلم بزند. اما این دلیل نشده است که امروز شاهد چاپ و انتشار صدها و بلکه هزاران جلد کتاب در حوزه تاریخ تبریز نباشیم. با این اوصاف کسی که می‌خواهد با تاریخ تبریز یا بخش‌هایی از آن آشنا شود، باید دقت بسیار بالایی در انتخاب کتاب به‌خرج بدهد.

در این کتاب تاریخ تبریز در دوره‌های مذکور را در ۴ فصل می‌خوانیم. در بخش اول به موقعیت جغرافیایی بی‌نظیر و استراتژیک تبریز پرداخته شده است. همچنین جغرافیای تاریخی تبریز و اینکه قسمت اصلی و هسته مرکزی شهر در دوره مدنظر در کدام قسمت از تبریز فعلی متمرکز بوده است، مورد بررسی قرار گرفته. وجه تسمیه و برخی از تلفظ‌های نام تبریز هم در این بخش آورده شده است.

بخش دوم، مربوط به تاریخ تبریز در دوره باستان می‌باشد. در این بخش تاریخ تبریز بر اساس منابع تاریخی و همچنین براساس منابع تاریخی و براساس یافته‌های جدید در اطراف مسجد کبود مورد بررسی قرار گرفته است. محقق و مولف این کتاب تاکید دارد که تاریخ در دوره باستان زیاد روشن نبود تا آنکه یافته‌های اخیر در محوطه مسجد کبود دنیای جدیدی را در مقابل چشم محققان گشود.

بخش سوم به تاریخ تبریز در دوره فتوحات اعراب مسلمان و همچنین به وضع تبریز در این دوره پرداخته است. رضازاد این بخش از تاریخ تبریز را از تاریک‌ترین قسمت‌های تاریخ شهر تبریز می‌داند. همچنین در این بخش به دست‌به‌دست شدن تبریز بین حکومت‌های محلی در آن دوران اشاره شده است.

بخش چهارم این کتاب تحقیقی و علمی، به تاریخ تبریز در دوره سلجوقیان و اتابکان اختصاص دارد. منابع دوران سلجوقی در مورد تبریز اطلاعات زیادی ارائه نکرده‌اند و از این جهت مطالب متنوعی در طی قرون متمادی در مورد وضع سیاسی و اقتصادی شهر از بین رفته است. مهم‌ترین نکته آن است که تبریز در دوره سلجوقیان قدم در راه توسعه و شکوفایی گذاشته بوده است. همچنین یکی از مهم‌ترین مطالب این بخش پرداختن به تحلیل‌ها و دیدگاه‌های مختلف درباره زبان مردم آذربایجان است.

 تاریخ اولیه شهر تبریز هنوز به‌درستی معلوم نشده‌است و نظرهای متعددی در این باره مطرح است. برخی تاریخ شناسان فرض را بر این قرار داده‌اند که بهشت عدن در محل فعلی شهر تبریز بنا شده بود.نخستین نوشته موجود دربارهٔ تبریز کتیبه پادشاه آشور سارگن دوم می‌باشد. همچنین اکتشافات انجام شده در طی سال‌های ۱۳۸۰ در سایت موزه عصر آهن در حوالی مرکز تبریز نشان از وجود تمدنی در محل کنونی شهر تبریز در هزاره اول و دوم قبل از میلاد دارد.

این شهر در طول تاریخ چندین بار به عنوان پایتخت حکمرانی پادشاهان مختلف انتخاب شده‌است. از جمله این شهر پایتخت حکمرانی یکی از فرماندهان اسکندر مقدونی بنام آتروپات بوده‌است. ارتباط شهر تبریز با تعدادی از شهرهای دوران مادها در میان محققین مورد بحث است. شهر کنونی تبریز بر روی خرابه‌های شهر تاوریس (بارها) بنا شده‌است. تاوریس یکی از بااهمیت‌ترین مراکز بازرگانی منطقه بوده و به‌عنوان پل ارتباطی بین شرق و غرب اهمیت فراوانی داشته‌است. این شهر در زمان حکمرانان اشکانی‌تبار ارمنستان پایتخت ارمنستان بوده‌است.

هرچند ولادیمیر مینورسکی در دانشنامهٔ اسلام بیان می‌کند که این داستان که شاه تاریخ تبریز باستان مغولان اشکانی‌تبار ارمنستان به خاطر انتقام کشته‌شدن اردوان آخرین پادشاه اشکانی به‌دست اردشیر بابکان، مؤسس سلسله ساسانی، تبریز را اشغال کرده و این شهر را پایتخت ارمنستان قرار می‌دهد، براساس نوشته‌های واردان، (تاریخ‌نگار ارمنی در قرن چهاردهم میلادی) و در منابع قدیمی به چنین چیزی اشاره‌نشده‌است و این روایت ریشه‌های عامیانه دارد.

در کتاب تاریخ ایران چاپ دانشگاه کمبریج آمده‌است که شهر تبریز در اوایل دوره ساسانی یعنی قرن سه یا چهار میلادی بناشده‌است یا به احتمال بیشتر در قرن هفتم این واقعه اتفاق افتاده‌است. در زمان فتح آذربایجان به‌دست مسلمانان در سال ۲۲ هجری قمری آن‌گونه که در کتاب فتوح (نوشتهٔ البلاذری) آمده‌است، توجه سپاه اعراب بیش‌تر متوجه شهر اردبیل بوده‌است و نامی از تبریز در فهرست شهرهایی که مرزبان پارسی از آن‌ها سربازگیری کرده بود، نیامده‌است.

چنین پیداست که تبریز همان‌گونه که فاستوس بیزانسی اشاره‌کرده‌است، در قرن چهارم میلادی ویران شده‌بوده و در زمان حملهٔ اعراب قریه‌ای کوچک بیش نبوده‌است. پس از فتح آذربایجان گروهی از اعراب در آذربایجان ساکن شدند. در زمان خلیفه منصور عباسی (۱۳۶–۱۵۸)، حدود ۱۳۷، مردی به نام رَوّاد از قبیله اَزْد، از قبایل مشهور یمن، در تبریز مسکن گزید و پسران او اقدام به ساخت نخستین دیوار شهر کردند.

بگفته یاقوت حموی، «تبریز تا زمان روّاد ازدی، قریه بود، روّاد آنجا را آباد کرد و پس از او پسرش وجنا با برادرانش در آنجا عمارات و قصوری ساختند و آنجا را با حصار و دیواری محکم استوار کردند و مردم در آن شهر ساکن شدند.» این شهر از نیمه اول قرن سوم هجری رو به گسترش نهاد و اهمیت آن در منطقه آذربایجان به اندازه‌ای بود که متوکل عباسی، پس از زمین لرزه سخت و ویرانگر تبریز در ۲۴۴، بی درنگ فرمان رضازاد عموزین الدین فروشگاه رهاوی بازسازی شهر را صادر نمود.

علاءبن احمد ازدی که از حدود ۲۵۱ مأمور امور مالی ارمینیه و آذربایجان بود، در ۲۶۰ در برابر حاکم جدید آذربایجان، ابوالرُّدَینی عمربن علی بن مُرّ، نافرمانی کرد و کشته شد و بدینسان تبریز مدتی از دست خاندان ازدی خارج گردید. نوشته‌هایی که از اواسط قرن چهارم هجری قمری در دست است، در مورد اندازهٔ شهر تبریز توافق نظری ندارند. نویسندگانی تاریخ تبریز باستان مغولان مانند ابن خرداذبه، بلاذری و طبری، تبریز را یکی از شهرهای کوچک آذربایجان توصیف کرده‌اند؛ درحالی که ابن حوقل می‌نویسد: «تجارت آن رواج دارد و نوعی پارچهٔ معروف ارمنی در آن‌جا بافته می‌شود».

مورخ متأخرتری به‌نام ابن مسکویه متوفی می‌نویسد: «تبریز شهر مهمی است. باروی محکمی دارد. باغ‌های پردرخت، آن را احاطه کرده‌است. مردم آن شجاع، پرخاشجوی و توانگرند.» تبریز که در دوره فرمانروایی ابومنصور وهسودان روّادی رو به گسترش و آبادانی نهاده بود، در اثر زمین لرزه ۴۳۴ هجری بشدت آسیب دید. بطوریکه ناصرخسرو که که در ۴۳۸، از شهر دیدن کرده‌است مساحت تبریز را ۱۴۰۰ در ۱۴۰۰ گام بیان کرده‌است که بر این اساس، به‌نظر نمی‌رسد مساحت شهر متجاوز از یک کیلومتر مربع بوده‌باشد.

 اعضای خاندان روّادیان تا ۴۴۶، با چند وقفه، حاکمان تبریز بودند. در این سال طغرل سلجوقی، وهسودان روّادی را خراجگزار خود کرد، و به گفته ابن اثیر طغرل در ۴۵۰، مملان بن وهسودان را به حکمرانی آذربایجان گماشت. الب ارسلان، جانشین طغرل، در ۴۶۳ حملان را از حکومت آذربایجان بر کنار نمود و به فرمانرواییِ نزدیک به چهارصد سال خاندان روّادی در این سرزمین پایان داد.

 تاریخ تبریز باستان مغولان در نوشته‌های تاریخی از دوران سلجوقی اشارات زیادی به تبریز یافت نمی‌شود. در راحةالصدور آمده که طغرل جشن ازدواج خود را با دختر خلیفه در نزدیکی این شهر برپا ساخت. در ابتدای قرن ششم هجری قمری گزارش شده که امیر سوقمان القطبی – مؤسس سلسلهٔ شاهان ارمن که در اخلاط فرمان می‌راندند- حاکم تبریز بوده‌است. در طول حکومت سلطان محمود شاهد درگیری‌هایی جهت تصاحب تبریز بین امیر مراغه و طغرل (برادر سلطان محمود) هستیم. بعد از وفات سلطان محمود بسال ۵۲۵ هجری قمری بین داود پسر سلطان محمود و مسعود برادر او تنشی جهت تصاحب تبریز پیش‌آمد که در این میان داود پیروز شد و تبریز را مقر حکومت خود ساخت....