آذربایجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جیلولوق/نویسنده: توحید ملک زاده دیلمقانی/انتشارات اختر

معرفی کتاب آذربایجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جیلولوق

کتاب آذربایجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جیلولوق نوشته‌ی توحید ملک زاده دیلمقانی اثری تاریخی درباره‌ی رویدادهای آذربایجان در حساس‌ترین دوره‌ی زمانی این خطه است. این کتاب به بررسی جزئی رویارویی ساکنان مسیحی و مسلمان آذربایجان و جنگ‌ها و نزاع‌های قوای روس و عثمانی می‌پردازد. در این اثر برشی تاریخی از موضع و واکنش دولت وقت ایران به این رویدادها و همچنین جنگ جهانی اول را می‌خوانید.

درباره‌ی کتاب آذربایجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جیلولوق

جنگ جهانی اول در تاریخ بشر یک نقطه‌ی عطف محسوب می‌شود که در طی آن بسیاری از نظام‌های کهنه‌ی سیاسی و اجتماعی به نظام‌های نوین و همچنین امپراتوری‌های بزرگ به ممالکی کوچک تبدیل شدند. آذربایجان نیز گرچه از میدان اصلی جنگ (اروپا) به‌دور بود، اما به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک خود از همان ابتدای جنگ، صحنه‌ی تاخت‌وتاز قوای روس و عثمانی شد. بنابراین به سبب عواملی مانند اشتراکات فرهنگی جزو هواداران عثمانی قرار گرفت. با وجود اینکه ترکان آذربایجان که اکثریت‌قریب‌به‌اتفاق اهالی آذربایجان را تشکیل می‌دادند، در ردیف هواداران عثمانی قرار گرفتند، اما ساکنان مسیحی آذربایجان به صف مقابل و به متفقین (دولت‌های روس، انگلیس و آمریکا) پیوستند.

توحید ملک‌زاده دیلمقانی، کتاب آذربایجان در جنگ جهانی اول را با بررسی اسناد تاریخی برجای‌مانده از جنگ جهانی اول، و با روش تحقیق بر اساس ماکرو (بعد جهانی و منطقه‌ای) و میکرو (بعد شهری) نوشته است. بر همین اساس او ضمن تشریح فعالیت‌های نظامی قوای روس، عثمانی و آذربایجانی، حوادث مختلف شهرهای غرب آذربایجان را نیز به تفکیک روز بیان کرده است. نویسنده همچنین رویدادهای اجتماعی سیاسی آذربایجان مانند قحطی، جنگ‌های داخلی و تأثیراتی را که بر کشور ایران گذاشته، موردبحث قرار داده است. از جمله موارد موردبحث تاریخ سده‌ی اخیر می‌توان به حضور ارمنی‌ها و آشوری‌های آذربایجان در معادلات سیاسی کشورهای عثمانی و روسیه اشاره کرد که نویسنده‌ی کتاب آذربایجان در جنگ جهانی اول، این مناقشه‌ها را نیز واکاوی کرده است.

توحید ملک زاده دیلمقانی در این اثر تاریخی، با اشاره به جنگ‌های پی‌درپی دو سوی مناقشه یعنی عثمانی و روس، وضعیت شهرها و مردم آذربایجان مانند تبریز، سلماس و... را در میانه‌ی این مناقشه‌ها به‌دقت زیر ذره‌بین خود گرفته است. به‌عنوان‌مثال در توضیح اوضاع تبریز در زمان اشغال روس‌ها در آوریل 1915 اینطور می‌نویسد: «در نتیجه‌ی همراهی دموکرات‌ها و مردم آذربایجان قرار می‌شود که تظاهراتی روز 4 آوریل 1915 (19 جمادی‌الثانی 1333 ) در تبریز برگزار شود. بهانه هم گویا امتناع مردم از پرداخت عوارض بلدیه بوده، اما این گردهمایی دیگربار به اعتراض به استیلای روس‌ها در آذربایجان تمام شد. اهالی تبریز هم تصمیم می‌گیرند به علامت اعتراض به اشغال، یک روز بازار را ببندند. این مسئله با مداخله‌ی کنسول و ولیعهد، و دستگیری برخی از سرشناسان فیصله می‌یابد و بازار دوباره باز می‌شود.» کتاب آذربایجان در جنگ جهانی اول به قلم توحید ملک‌زاده دیلمقانی و در نشر اختر منتشر شده است و یکی از منابع مهم تاریخی برای اطلاع از رویدادهای سده‌ی گذشته در آذربایجان محسوب می‌شود.

کتاب آذربایجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جیلولوق مناسب چه کسانی است؟

مطالعه‌ی این کتاب را به همه‌ی تاریخ‌پژوهان و علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران و به‌ویژه خطه‌ی آذربایجان پیشنهاد می‌کنیم.

با توحید ملک زاده دیلمقانی بیشتر آشنا شوید

توحید ملک زاده دیلمقانی، 55 ساله، عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی و پژوهشگر تاریخ است. او به‌طور عمده تمرکز خود را بر تاریخ آذربایجان متمرکز کرده. از بهترین کتاب‌های تالیفی و ترجمه‌ای او می‌توان به «سلماس در دوران مشروطیت»، «زندگی‌نامه، آثار، خدمات اجتماعی و فرهنگی محمد تمدن»، «آذربایجان در اوایل دوره‌ی پهلوی» و «زلزله‌های بزرگ آذربایجانی از اوایل میلاد تا 1398» اشاره کرد.

در بخشی از کتاب آذربایجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جیلولوق می‌خوانیم

از همان روز حرکت از اورمیه مسیحیان به جان هم افتادند. یعنی قاچاق‌ها و جیلوها در راه به مسیحیان شهری یک مایه‌ی بدبختی شده، هرکس از مسیحیان شهری اسب یا ارابه و درشکه داشته قاچاق‌ها و جیلوها از دست آن‌ها گرفته و در افراد سبقت می‌نمایند. در سولدوز اهالی منطقه آن‌ها را محاصره می‌کنند. در آخر جیلوها با وضع بسیار فلاکت‌باری خود را از محاصره‌‌ی افراد مسلح ایل قاراپاپاق نجات داده و به ساوجبلاغ می‌روند که در آنجا هم دست به شرارت زده و به قتل و غارت مسلمانان می‌پردازند و در نتیجه عده‌ای از سران قوم و ریش‌سفیدان و معتمدین ساوجبلاغ (مهاباد فعلی) با مشکلات زیاد شبانه از شهر خارج شده و خود را به سولدوز می‌رسانند و به ایل قاراپاپاق پناهنده می‌شوند. در ضمن وضع فلاکتبارشان را به اطلاع رئیس ایل قاراپاپاق _سرتیپ بخشعلی‌خان امیر تومان می‌رسانند. با ارسال دوباره‌ی افراد مسلح قاراپاپاق به ساوجبلاغ نماینده‌ای وارد سولدوز می‌شود و با اخطار به رئیس ایل قاراپاپاق می‌خواهد که از جیلوها رفع مزاحمت گردد وگرنه نیروی مسلح انگلیسی مستقر در مرز حاج عمران به سولدوز خواهد آمد. بدین ترتیب از جیلوها رفع مانع گردید.

با این حال تا رسیدن به سوگلی تپه که نزدیکی‌های میاندوآب است کسی از آذربایجانیان به آن‌ها تعرض ننموده ولی مجدالسلطنه افشار اورمی که چندی بود به واسطه فشار روس‌ها از اورمیه مهاجرت و در استامبول می‌زیست در این ایام با چند تن از مجاهدین آذربایجانی از استامبول به آذربایجان آمده وارد تبریز شده و چون مغلوبیت ارامنه و جیلوها را در مقابل قوای عثمانی یقین کرده بود با قوای داوطلب آذربایجانی در حوالی میاندوآب آمده و در قریه حسین‌آباد نشسته منتظر مهاجرت مسیحیان بود. همین که فتح اورمیه حرکت مسیحیان را دریافت و خط فرار آن‌ها را نیز کاملاً می‌دانست.

فهرست مطالب کتاب

مقدمه
آغاز جنگ جهانی اول
موقعیت قوای روس و عثمانی در آذربایجان در ماه‌های آغازین جنگ
موقعیت و استعداد قوای روس مستقر در آذربایجان قبل از شروع جنگ جهانی اول
ارامنه در جنگ علیه ترکان آذربایجان و آناطولی
کل نفرات ارامنه در ابتدای جنگ
آغاز حمله عمومی عثمانی علیه روس‌ها
تصرف غرب آذربایجان و شرق آناطولی توسط روس‌ها
حملات عثمانی‌ها به اورمیه و تصرف آنجا
فرار ارامنه و آشوری‌های اورمیه و سلماس (‌اول ژانویه 1915‌)
تشکیل کمیسیون آمریکایی اعانه برای ارامنه و آشوری‌های فراری
تصرف آذربایجان توسط روس‌ها در بهار 1915
تلاش عثمانی‌ها برای تصرف خوی در زمستان 1915
فعالیت‌های ارامنه علیه قوای عثمانی
حمله عثمانی به قوای روس در مارس 1915
اوضاع تبریز در زمان اشغال روس‌ها
ادامه خیانت‌های ارامنه به مسلمانان و فرمان انتقال آنان از جبهه‌های جنگ به مناطق امن
آغاز حملات عثمانی به دیلمان مرکز ولایت سلماس
آخرین وضعیت قوای عثمانی قبل از حمله به سلماس
حمله مقدماتی قشون عثمانی به قوای روس (جنگ دیلمان 15 آوریل 1915‌)
تعداد تلفات قوای عثمانی در اولین روز جنگ دیلمان
آغاز نبرد دوم جنگ دیلمان
نبرد دوم جنگ دیلمان
ادامه جنگ دیلمان
علل شکست عثمانی‌ها در جنگ دیلمان
کاظم قره بکیر و جنگ دیلمان
قوای عثمانی آذربایجان را ترک می‌کند
اعلان جنگ آشوری‌ها (‌جیلوها‌) به عثمانی
اشغال اورمیه توسط روس‌ها و ارامنه
بازگشت ولیعهد قاجار به آذربایجان در آوریل 1915
عثمانی‌ها دوباره به اورمیه نزدیک می‌شوند
خلع سلاح ارامنه و آشوری‌های عثمانی
موقعیت قوای روس در پاییز 1915
جنگ‌های روس و عثمانی در جنوب دریاچه اورمیه
نگاهی به اوضاع غرب آذربایجان در دوران حکومت شش‌ماهه معزالدوله
گزارشی از تشدید فعالیت‌های مسلح جیلو و نگرانی عمومی مسلمین خلع سلاح شده
پیشروی عثمانی‌ها به طرف اورمیه
حکومت اعتمادالدوله در غرب آذربایجان
آشوری‌ها یا جیلوها کیانند؟
نگاهی به تاریخ میسیونرهای مسیحی در آذربایجان
جمعیت بازل
میسیون پروتستان
پرسبیتری‌ها
لازاریست
آنگلیکان‌ها
لوتری‌ها
میسیون روس
میسیون کاتولیک
آشوری‌ها در معادلات سیاسی آذربایجان و عثمانی قبل از جنگ اول جهانی
آغاز حملات آشوری‌ها به عثمانی‌ها
آشوری‌ها به دولت عثمانی اعلان جنگ می‌دهند
فرار جیلو‌ها به سلماس و اورمیه
اوضاع جیلوها در اورمیه و سلماس در روزهای نخست فرار از عثمانی
کمک‌های اروپاییان و آمریکاییان به آشوریان و ارامنه پناهنده به آذربایجان
پیام تشکر مارشیمون به کمک‌کنندگان آشوری‌ها
دعوت روس‌ها از مارشیمون
آتش زدن بازار اورمیه توسط روس‌ها
آشوب‌های ایجاد‌شده در اورمیه توسط ارامنه و جیلوها
اوضاع جبهه‌های جنگ
آمدن آمبولانس امدادی فرانسه به آذربایجان
انقلاب بولشویکی روسیه و خروج روس‌ها از آذربایجان
احیای فرقه دموکرات آذربایجان
وخیم شدن اوضاع جیلوها
حکومت اجلال‌الملک در اورمیه
قشون مسیحی در غرب آذربایجان جانشین روس‌ها می‌شود
عزیمت مارشیمون از سلماس به اورمیه
تشکیل ارتش مسیحی در غرب آذربایجان
مرامنامه و نظامنامه قوای مسلحه مسیحی
نطق تاریخی پطروس از فرماندهان جیلوها
تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان در اورمیه
مصادره گندم مردم توسط روس‌ها و اقدامات فرقه دموکرات آذربایجان
جیلوها و میتینگ مسجد جامع
اقدامات فرقه دموکرات آذربایجان در اورمیه برای ایجاد نظم در منطقه
قوای جیلوها و مسلمانان در اورمیه
وضعیت قشون عثمانی در اواخر جنگ
شروع کشتار مردم اورمیه توسط جیلوها
آغاز کشتار اهالی اورمیه توسط جیلو ها
ادامه کشتار مردم اورمیه
ادامه مذاکرات در روز دوم کشتار
در خواست کونسول آمریکا برای تخلیه بنای چهار برج
تسلیم اهالی اورمیه
کشتار قزاق‌های اورمیه
در تلاش صلح
صبح روز سوم کشتار
چگونگی تسلیم
متن اولتیماتوم مسیحیان
شب‌های هولناک اورمیه
وضعیت قشون عثمانی
کفن و دفن شهدای آذربایجانی
خلع سلاح مسلمانان
قحطی
قشون عثمانی آماده قلع و قمع جیلوها می‌شوند
حرکت مارشیمون به سلماس
اوضاع اورمیه پس از عزیمت مارشیمون به سلماس
مداخلات نیکیتین کونسول روس
مجلس، رئیس نظمیه اورمیه را تعیین کرد
تشکیل مجلس فوق‌العاده برای اعاده نظم
جریان قتل مارشیمون در کهنه‌شهر
قتل مارشیمون به روایت سورمه‌خانم خواهرش
قتل مارشیمون به نقل از شلمون د ملک اسماعیل
حمله جیلوها به کهنه‌شهر
تدفین مارشیمون در خسرو‌آباد سلماس
پطروس، چهره مرموز
بازتاب قتل مارشیمون در اورمیه
اعلامیه پولکونیک کوزمین
حمله جیلوها به چهریق
دستگیری حاکم اورمیه
اجلاس صلح مسلمانان و مسیحیان
تصرف شرفخانه به دست دموکراتها
ممانعت اهالی اورمیه از رفتن قشون مسیحی به سلماس
روزشمار قتل عام مردم اورمیه
قتل عام قریه مردم قهرمانلوی اورمیه توسط جیلوها
اوضاع سلماس
پاره‌ای از اسناد قتل عام مردم آذربایجان در بهار 1298 شمسی
اوضاع سلماس
چگونگی تصرف دیلمقان مرکز ولایت سلماس
عزیمت فرانسویان از اورمیه
تصرف دوباره سلماس توسط جیلوها و قتل عام مردم
اوضاع اورمیه پس از قتل عام مردم
قتل عظیم‌السلطنه سردار به دست شمشه فرهاد آشوری
جلسات صلح
جنگ عسگر‌آباد و قتل عام مسلمانان توسط ارامنه و آشوری‌ها
قشون عثمانی برای نجات آذربایجان از دست ارامنه و آشوری‌ها بسیج می‌شوند
پیشروی قوای عثمانی در اورمیه و سلماس
پیام تسلیم شدن پطروس به قوای عثمانی
اوضاع قوای عثمانی در 16 ژوئیه 1918
تعرض نیروهای عثمانی به قوای ارمنی و آشوری در دیلمان 17 ژوئیه 1918
دومین روز حملات عثمانی به سلماس
تعرض قوای عثمانی به اورمیه
تلاش دوباره عثمانی‌ها برای تجمع قوا در سلماس
تلاش جیلوها برای فرار از سلماس
حمله نهایی عثمانی‌ها به ارامنه در سلماس و آزادسازی دیلمان (19 ژوئن)
موقعیت قوای عثمانی در پایان روز 19 ژوئیه
تحرکات جناح جنوبی قوای عثمانی به طرف اورمیه
اوضاع منطقه پس از تصرف سلماس به دست عثمانی ها
حمله ارامنه به فرماندهی آندرانیک به خوی
موقعیت قوای عثمانی در زمان حمله آندرانیک
پیشروی قوای عثمانی به طرف خوی
اوضاع داخل خوی در موقع حملات آندرانیک
بازگشت قوای عثمانی به سلماس
موقعیت اردوی عثمانی در 24 ژوئیه
تلاش برای نجات ارامنه و آشوری‌ها
حمله ارامنه به عثمانی‌ها در 25 ژوئیه 1918
تلاش انگلیسی‌ها برای نجات جیلوها
اوج کشت و کشتار مردم اورمیه
آغاز حملات عثمانی به اورمیه از شمال
فرار ارامنه و آشوری‌ها از اورمیه
ورود عثمانی‌ها به اورمیه
تعقیب قوای ارمنی و آشوری توسط عثمانی‌ها
حمله مجد‌السلطنه
حرکت تیپ 11 قفقاز به تبریز
حمله انگلیسی‌ها به میانه
به جان هم افتادن مسیحیان
حمله آذربایجانیان به فرماندهی مجدالسلطنه به جیلوها
اوضاع غرب آذربایجان پس از فرار جیلوها
طرح اسکان مسلمانان آذربایجانی آن سوی ارس در سلماس و ارومیه
اوضاع جیلوها پس از فرار و پناهندگی به انگلیسی‌ها
عقب‌نشینی عثمانی‌ها از آذربایجان
پروژه مملکت آشور
عاقبت جیلوها
اقامت جمعی از سربازان عثمانی در سلماس
نتایج فجایع جیلوها
منابع