کتاب دده قورقود میفولوگیاسی/ آذربایجان در اوایل دوره پهلوی/ علی آقا واحد له خاطیره‌لریم

معرفی کتاب آذربایجان در اوایل دوره پهلوی: بر اساس گزارش محرمانه سال 1927 به ارتش ترکیه

کتاب آذربایجان در اوایل دوره پهلوی ترجمه‌ی توحید ملک زاده دیلمقانی، حاوی اطلاعاتی دست‌اول از اوضاع‌واحوال سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، جغرافیایی و فرهنگی آذربایجان در دوران سلطنت رضاشاه است. این کتاب تاریخی را یک مأمور نظامی ترکیه در سال 1927 میلادی نوشته و در آن شرحی کامل و جزئی از وضعیت آذربایجان که یک همسایه‌ی مهم دولت عثمانی بود، ارائه کرده است.

درباره‌ی کتاب آذربایجان در اوایل دوره‌ پهلوی

آذربایجان در اوایل قرن بیستم میلادی به‌خاطر قرارگرفتن در یک موقعیت بی‌نظیر جغرافیایی همواره موردنظر قدرت‌های بزرگ اروپایی و آسیایی بود. در میان دولت‌های خارجی، دولت عثمانی به سبب اشتراکات فراوان مذهبی و فرهنگی با آذربایجانی‌ها وضعی ویژه داشت. از اوایل قرن بیستم که هویت‌گرایی در منطقه رواج یافت، آذربایجان نیز به موقعیت جدیدی دست یافت و هم‌زمان با آغاز جنگ جهانی اول و درگیری قوای روس و عثمانی در آذربایجان، چشم مقامات عثمانی بیش‌ازپیش به آذربایجان دوخته شد. در داخل کشور نیز با آغاز دوره‌ی‌ پهلوی، فارس‌گرایی رسماً به‌صورت یک اصل دولتی گسترش یافت و هرگونه فعالیت‌های ترک‌گرایانه نوعی اقدام در راستای تجزیه‌طلبی قلمداد می‌شد. این کتاب که در آن روزگار نوشته شده، سندی مهم درباره‌ی شرایط حاکم بر آذربایجان و کشمکش‌های دولت مرکزی و کشورهای همسایه به‌ویژه عثمانی و روسیه بر سر این خطه است.

کتاب آذربایجان در اوایل دوره‌ پهلوی که توحید ملک زاده دیلمقانی آن را به فارسی برگردان کرده، ترجمه‌ی کتابی است به نام «ایران آذربایجانی تدقیق راپوری» که در سال 1927 میلادی به ترکی عثمانی نوشته و با قید «محرمانه» در دسترس مقامات ترکیه قرار گرفته است. این کتاب، اطلاعاتی جامع و همه‌جانبه از موقعیت آذربایجان دارد و می‌توان آن را به 4 بخش شامل موقعیت طبیعی و جغرافیایی، وضعیت زیرساخت‌های حمل‌ونقل و ترابری، مردم‌شناسی و تبارشناسی، و وضعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تقسیم‌بندی کرد. در بخش اول وضعیت جغرافیایی آذربایجان همچون کوه‌ها، دشت‌ها و منابع آبی موردتوجه قرار گرفته. همچنین در بخش زیرساخت‌های ترابری نیز وضعیت کمی و کیفی پل‌ها، راه‌های مواصلاتی و شهرها و تقسیمات شهری تشریح شده است.

کتاب آذربایجان در اوایل دوره‌ پهلوی، ترجمه‌ی توحید ملک زاده دیلمقانی، در بخش مردم‌شناسی، توجه ارتش عثمانی به جمعیت، ملیت، مذهب، زبان، اخلاق، حس ناسیونالیستی، کردها، آسوری‌ها و احساس عمومی مردم آذربایجان نسبت به دولت ایران و ترکیه را بیان می‌کند. مهم‌ترین بخش مورد توجه آذربایجان برای دولت عثمانی نیز وضعیت اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بوده است. نویسنده در این کتاب، به‌تفصیل درباره‌ی تشکیلات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دولت‌های خارجی به‌ویژه روسیه، آمریکا و انگلیس در آذربایجان و همچنین وضعیت سربازها در مرزهای آذربایجان و اعمال جاسوسی و اطلاعاتی آذربایجانی‌ها در ترکیه پرداخته است. در پایان نیز نویسنده‌ی کتاب که یک عضو ارتش عثمانی بوده، تحلیل‌هایی را به‌عنوان تدابیر موقت موردنیاز دولت عثمانی ارائه کرده است.

کتاب آذربایجان در اوایل دوره‌ پهلوی، ترجمه‌ی توحید ملک زاده دیلمقانی، جزو کتاب‌های تاریخی مهم درباره‌ی تاریخ آذربایجان در سده‌ی اخیر به‌شمار می‌رود که انتشارات اختر آن را منتشر کرده است.

کتاب آذربایجان در اوایل دوره‌ پهلوی مناسب چه کسانی است؟

مطالعه‌ی این کتاب به تمامی علاقه‌مندان به تاریخ، به‌ویژه پژوهشگران تاریخ آذربایجان و دوره‌ی پهلوی اول پیشنهاد می‌شود.

با توحید ملک زاده دیلمقانی بیشتر آشنا شویم

توحید ملک زاده دیلمقانی، 55 ساله، عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی و پژوهشگر تاریخ است. او به‌طور عمده تمرکز خود را بر تاریخ آذربایجان متمرکز کرده. از بهترین کتاب‌های تالیفی و ترجمه‌ای او می‌توان به «سلماس در دوران مشروطیت»، «زندگی‌نامه، آثار، خدمات اجتماعی و فرهنگی محمد تمدن»، «آذربایجان در اوایل دوره‌ی پهلوی» و «زلزله‌های بزرگ آذربایجانی از اوایل میلاد تا 1398» اشاره کرد.

در بخشی از کتاب آذربایجان در اوایل دوره پهلوی می‌خوانیم

آذربایجان به سبب قرار گرفتن در یک موقعیت بی‌نظیر جغرافیایی همواره مورد نظر قدرت‌های بزرگ اروپایی و آسیایی بود که استقرار کنسولگری‌های آمریکا، روس، انگلیس، عثمانی، آلمان و فرانسه در آذربایجان خصوصاً اورمیه و تبریز و شهر‌های غربی آذربایجان اهمیت این مهم را اثبا ت می‌کند. جدای از استقرار مأمورین رسمی دول خارجی در آذربایجان استقرار هیئت‌های به اصطلاح مذهبی میسیون‌های خارجی که در اوایل جنگ جهانی اول جز تبلیغ دین مسیح هر کار دیگری کردند و بانی کشتار آذربایجانیان در غرب آذربایجان در جنگ اول جهانی بوده و فاجعه مشهور جیلولوق را در غرب آذربایجان (اورمیه، سلماس، خوی و سوُلدوز) به ارمغان آوردند نیز دارای اطلاعات بی‌نظیری از آذربایجان خصوصاً مناطق غربی آن دارند که بخشی از آن‌ها توسط اینجانب مطالعه گردیده و باقی همت محققین آذربایجانی را می‌طلبد. آرشیو وزارت خارجه انگیس، روس، فرانسه و آمریکا و حتی میسیون‌های مسیحی مملو از اطلاعات جالبی از اوضاع و احوال آذربایجان می‌باشد که استخراج آنان را همت همشهریان و محققین عزیز را می‌طلبد.

در میان دول خارجی، دولت عثمانی به سبب اشتراکات زیاد مذهبی و فرهنگی با آذربایجانی‌ها دارای موقعیت ممتازی بود. آذربایجان نیز از همان دوران تاریخی خصوصاً در زمان امپرطوری ترکان صفوی و عثمانی در معادلات سیاسی-نظامی منطقه نقش مهمی داشته است که در این مورد ده‌ها سفرنامه و کتاب تاریخی نوشته شده است. مفاد این سفرنامه‌ها و گزارش‌ها‌ی عثمانی قبل از قرن بیستم عمدتاً ماهیتی مذهبی یعنی قرار دادن «سنی در مقابل شیعه» بود که با توجه به عدم رعایت اصل بی‌طرفی در تحقیق نمی‌تواند با دقت اوضاع و احوال آن زمان آذربایجان و منطقه را بیان کند.