مفهوم نام ترک/انشارات اختر

معرفی کتاب مفهوم نام ترک

کتاب مفهوم نام ترک نوشته‌ی تونجر بایقرا، به مفهوم هویت ترک می‌پردازد و می‌کوشد آن را از منظرهای تاریخی، جامعه‌شناسی و روان‌شناختی موردمطالعه قرار دهد. بایقرا که از تاریخ‌نگارهای مهم ترکیه محسوب می‌شود، در این اثر تلاش کرده با مرور پژوهش‌های زبانی، باستان‌شناسی، قومی و هنری قدمت این هویت را کشف کند و جایگاه و اهمیت آن را در دنیای معاصر توضیح دهد.

درباره‌ی کتاب مفهوم نام ترک

یکی از مفاهیم مهم و البته مناقشه‌برانگیز در زندگی هر انسانی، هویت اوست. هویت مفهوم پیچیده‌ای دارد؛ هم می‌تواند معنای فردی داشته باشد و هم از جمع ریشه بگیرد. پرسش مهمی که همیشه در این زمینه مطرح بوده این است که آیا باید آن را محدود به جغرافیا دانست یا می‌توان آن را گسترده‌تر و پویاتر دید؟ این مناقشه درمورد هویت ترک هم وجود داشته و دارد. تونجر بایقرا (Tuncer Baykara)، تاریخ‌شناس اهل ترکیه، در کتاب مفهوم نام ترک (The Meaning of Turk) تلاش کرده به همین موضوع بپردازد و آن را تحلیل کند. بایقرا در اثرش نمی‌خواهد صرفاً تاریخ قوم ترک یا تشکیل کشور ترکیه را مرور کند. بلکه برای او تبارشناسی هویت ترک مطرح است؛ اینکه در کجا باید آن را جست؟ در جغرافیا، زبان یا جایی دیگر؟ برای دست یافتن به این مهمْ او از جنبه‌های مختلفی به این مفهوم نگاه انداخته و کوشیده به کنه آن پی ببرد.

ترک از اقوام مهم و بزرگ دنیا محسوب می‌شود که قدمتی بسیار طولانی دارد. بر اساس نشانه‌های موجود، تصور می‌شود که این قوم بیش از چهارهزار سال در مناطقی از آسیا زیست می‌کرده. مردم ترک اما به‌مرور پراکنده شدند و در طول این چندهزار سال به سرزمین‌های مختلف مهاجرت کردند. تونجر بایقرا در کتاب مفهوم نام ترک، بحثش را با انسان ترک آغاز می‌کند و می‌کوشد تعریف دقیقی از آن ارائه بدهد. ازنظر او، در زمانی که هنوز مرزهای جغرافیایی مشخصی وجود نداشت، هویت یا انسان ترک با زبان معنا پیدا می‌کرد. درواقع همان زبان ترکی اولیه که صرفاً تک واج‌هایی بود، برای تشکیل این انسان کافی بود. بعدتر که این زبان کامل‌تر شد، هویت این قوم نیز قوی‌تر و متمایزتر شد. حتی در دنیای امروز هم که کشورها مرزبندی مشخصی دارند و دولت‌ها مدرن هستند، این موضوع صدق می‌کند. حالا بیش از 150 میلیون ترک در دنیا هست که در بیش از ده کشور، از ترکیه و ایران تا چین و روسیه زندگی می‌کنند. درواقع درصدی از جمعیت این کشورها، در کنار هویت جغرافیایی خود، این هویت قومی را هم دارند و انسان ترک به‌حساب می‌آیند.

در کنار جغرافیا و زبان و تاریخ مشترک، هویت ابعاد دیگری هم دارد که باید آن‌ها را در ساحت جامعه‌شناسی و روان‌شناسی بررسی کرد. به‌عبارت‌دیگر، فردیت هم به این موضوع معنا می‌دهد. ناخودآگاه فردی و جمعی و احساسات نقش پررنگ و انکارناپذیری در شکل‌گیری و تکامل هویت دارند. تونجر بایقرا با علم به همین موضوع در فصول دیگری از کتاب مفهوم نام ترک به بحث درمورد همین جنبه‌های هویتی پرداخته و آن‌ها را توضیح داده است. او اشاره می‌کند اگر کسی مفهوم ترک بودن را درک نمی‌کند به خاطر این است که آن را فقط یک اسم و عنوان می‌بیند و به ماهیت و چیستی آن توجهی ندارد. به‌عبارت‌دیگر قادر نیست که خود را با آن تطابق دهد و همین هم باعث می‌شود این هویت را از اعتبار بیندازد.

کتاب مفهوم نام ترک را انتشارات اختر با ترجمه‌ی محبوبه هریسچیان منتشر کرده است.

کتاب مفهوم نام ترک برای چه کسانی مناسب است؟

مطالعه‌ی این کتاب به پژوهشگران و دوستداران فرهنگ ترکی پیشنهاد می‌شود.

در بخشی از کتاب مفهوم نام ترک می‌خوانیم

از هزاران سال پیش از میلاد، مجادله‌های بزرگی بین عناصر ایرانی که در سرزمین‌های ترک‌ها می‌زیستند، به وقوع پیوسته بود. اطّلاعاتی که محمود کاشغری درباره‌ی دوران اولیّه‌ی عناصر ایرانی موجود و اکنون نیز موثّر در ترکستان، می‌دهد دارای ارزش و اهمّیت زیادی است. اقوام ایرانی بعدها به این سرزمین‌ها رفته و رحل اقامت افکنده بودند. معلومات داده ‌شده درباره‌ی آن‌ها و تُخارها، جالب توجّه است. آبا و اجداد ترک‌ها از زمان‌های بسیار دور، با این قوم، در کنار هم می‌زیستند. در این میان واقعیّتی که دقّت را جلب می‌کند، سغدی‌ها که در اصل یک قوم ایرانی شمرده می‌شدند. از عوامل موثّر در تشکیل دولت گوک ترک بودند. آن‌ها دستی تمام و مهارتی به کمال در تجارت داشتند امّا بعدها در میان ترک‌ها به تحلیل رفته و از صحنه تاریخ، خارج گردیدند و بدین‌گونه همانند آن‌ها، به نشانه‌های ملل و اقوام زیادی درمیان ترک‌ها در سال‌های پیش از میلاد برمی‌خوریم.

در روایات شاهنامه «آلپ ارتونقا» = افراسیاب، سرکرده‌ی تمامی اقوام کوچ‌نشین مناطق آنسوی جیحون بود. ترک‌ها یا پدران ترک‌ها می‌توانستند در میان این گروه‌ها مقامی ماورای همه داشته باشند. تمامی این روایات، بعدها، به شکل‌های دیگری در روایات داستانی ما جلوه‌گر شده است. در اینجا باید تکیه‌ای بر روی مطلب مهمّی داشته باشیم: نام «ترکستان»، مکان زندگی ترک‌ها، یک کلمۀ فارسی و به معنی مملکت ترک‌هاست. قبل از اسلام در منابع قدیمی ایران به «توران» یعنی منطقه‌ای که از مرز غربی آموریا به‌سوی شرق کشیده شده بود، نیز ترکستان گفته می‌شد. جغرافی‌شناسان و جغرافی‌نویسان عرب، در قرن دهم/م فقط ترک‌های غیرمسلمان را ترک نامیده و برای متمایز نمودن آن‌ها از ترک‌های مسلمان، نام ترکستان را تنها به ممالک و شهرهای خارج از محیط تسلّط اسلام یعنی به فاراب و ختا و تالاس، اطلاق می‌نمودند. با گسترش اسلام و تغییر مرزها، این ترتیب همچنان پابرجا و حتی سبب بسیاری از اشتباهات و مغالطه‌های تاریخی گشته بود. به همین علّت، توران که منابع ایرانی ترکستان نام نهاده بودند تا زمان سلجوقیان، در آثار اسلامی، اکثراً ماوراءالنهر (آنسوی رود) ذکر گردیده است.

فهرست مطالب کتاب

همه نیازمند دانستنیم
مقدّمه
بخش اوّل: بُعد انسانی ترک
بخش دوّم: ترک از دیدگاه منابع تاریخی (بُعد زمانی ترک)
بخش سوم: اطّلاعاتی در ارتباط با نام ترک
بخش چهارم: از اعتبار افتادن نام و مفهوم ترک